Ngoài Kỹ Thuật: Vai Trò Thầm Lặng Của Con Người Trong Việc Ngăn Chặn Sự Cố Vỡ Đập

Khi nhắc đến sự cố vỡ đập, hình ảnh đầu tiên hiện lên trong tâm trí chúng ta thường là những vết nứt khổng lồ trên thân đập bê tông hoặc một dòng lũ hung dữ cuốn phăng mọi thứ. Chúng ta có xu hướng quy kết thảm họa cho các lỗi kỹ thuật, vật liệu kém chất lượng hay thiên tai khắc nghiệt. Tuy nhiên, các phân tích chuyên sâu về những thảm họa đập lớn trên thế giới đã chỉ ra một sự thật đáng chú ý: sai sót kỹ thuật thường chỉ là mắt xích cuối cùng trong một chuỗi dài các thất bại về quản lý, vận hành và văn hóa an toàn. Chính yếu tố con người và tổ chức mới là gốc rễ sâu xa của nhiều thảm kịch.

Bài viết này sẽ không tập trung vào các công thức thủy lực hay sức bền vật liệu, mà sẽ đi sâu vào những khía cạnh ít được nhắc đến hơn nhưng lại có vai trò quyết định đến an toàn đập. Đó là văn hóa an toàn, quy trình quản lý, công tác giám sát và những quyết định của con người – những yếu tố vô hình nhưng có thể tạo nên sự khác biệt giữa an toàn và thảm họa.

Mô Hình "Lát Phô Mai Thụy Sĩ" trong An Toàn Đập

Nhà tâm lý học James Reason đã đề xuất mô hình "Swiss Cheese" để giải thích cách các thảm họa xảy ra trong các hệ thống phức tạp, và nó đặc biệt phù hợp khi áp dụng cho an toàn đập. Hãy tưởng tượng mỗi biện pháp phòng ngừa là một lát phô mai: thiết kế an toàn, thi công chất lượng, kiểm tra định kỳ, quy trình vận hành, kế hoạch ứng phó khẩn cấp. Mỗi lát phô mai đều có những "lỗ hổng" – những điểm yếu tiềm tàng như lỗi thiết kế nhỏ, sai sót thi công không được phát hiện, nhân viên vận hành thiếu kinh nghiệm, hay ngân sách bảo trì bị cắt giảm.

Trong điều kiện bình thường, những lỗ hổng này không thẳng hàng và một lát phô mai sẽ chặn được sai sót từ lát khác. Tuy nhiên, một sự cố vỡ đập xảy ra khi, do một chuỗi các sự kiện không may, tất cả các lỗ hổng trên nhiều lớp phòng thủ cùng lúc thẳng hàng, tạo ra một "đường đi" cho thảm họa. Điều này cho thấy rằng thảm họa không phải là kết quả của một sai lầm duy nhất, mà là sự tích tụ của nhiều yếu tố rủi ro không được xử lý triệt để.

Các Yếu Tố Con Người và Tổ Chức Dẫn Đến Rủi Ro

Đằng sau mỗi "lỗ hổng" trong mô hình phô mai thường là một quyết định hoặc hành động (hoặc không hành động) của con người. Việc nhận diện và giải quyết các yếu tố này là nền tảng để xây dựng một hệ thống an toàn thực sự vững chắc.

Sự Tự Mãn và "Bình Thường Hóa Sai Lệch"

Đây là một trong những kẻ thù nguy hiểm nhất của an toàn. Khi một con đập đã vận hành ổn định trong nhiều năm, con người có xu hướng trở nên chủ quan. Các dấu hiệu cảnh báo nhỏ, chẳng hạn như một vết thấm mới, một vết nứt nhỏ, hay kết quả quan trắc có chút sai khác, có thể bị bỏ qua hoặc cho là "bình thường". Dần dần, những sai lệch so với tiêu chuẩn an toàn ban đầu được chấp nhận như một thông lệ mới. Sự xói mòn an toàn này diễn ra từ từ, thầm lặng, cho đến khi một sự kiện bất thường (như một trận lũ lớn) xảy ra, đẩy hệ thống vượt qua ngưỡng chịu đựng cuối cùng.

Áp Lực Kinh Tế và Thiếu Đầu Tư

An toàn đập đòi hỏi một sự đầu tư liên tục và tốn kém. Trong bối cảnh áp lực tối ưu hóa lợi nhuận hoặc ngân sách hạn hẹp, việc cắt giảm chi phí bảo trì, nâng cấp thiết bị giám sát, hay đào tạo nhân viên thường là những quyết định được đưa ra đầu tiên. Những quyết định này có thể mang lại lợi ích tài chính ngắn hạn nhưng lại tạo ra những rủi ro khổng lồ trong dài hạn, tích tụ dần các "lỗ hổng" trong hệ thống phòng thủ an toàn.

Thiếu Năng Lực và Đào Tạo

Vận hành một công trình phức tạp như hồ đập đòi hỏi đội ngũ nhân sự có trình độ chuyên môn cao và được đào tạo bài bản, đặc biệt là về các quy trình ứng phó khẩn cấp. Nếu người vận hành không hiểu đúng các dữ liệu quan trắc, không biết cách xử lý khi các chỉ số vượt ngưỡng an toàn, hoặc hoảng loạn khi có sự cố, thì hậu quả có thể rất nghiêm trọng. Việc thiếu các chương trình đào tạo và diễn tập định kỳ làm giảm khả năng sẵn sàng ứng phó của cả hệ thống.

Gãy Gãy trong Giao Tiếp và Phối Hợp

Thông tin là mạch máu của hệ thống an toàn. Khi có sự gãy gãy trong giao tiếp giữa các bộ phận (vận hành, bảo trì, quản lý), giữa chủ đập và cơ quan quản lý nhà nước, hoặc giữa chủ đập và cộng đồng hạ du, các cảnh báo quan trọng có thể bị mất hoặc truyền đi quá muộn. Một kỹ sư hiện trường có thể nhận thấy một dấu hiệu nguy hiểm, nhưng nếu báo cáo của anh ta không được cấp quản lý xem xét nghiêm túc và hành động kịp thời, thì phát hiện đó trở nên vô nghĩa.

Xây Dựng Văn Hóa An Toàn: Lớp Phòng Thủ Tối Thượng

Để ngăn chặn một sự cố vỡ đập, việc xây dựng các công trình vững chắc là chưa đủ. Chúng ta cần xây dựng một "văn hóa an toàn" vững chắc không kém trong toàn bộ tổ chức và hệ thống quản lý.

Cam Kết từ Lãnh Đạo

Văn hóa an toàn phải bắt nguồn từ cấp lãnh đạo cao nhất. Khi lãnh đạo coi an toàn là giá trị cốt lõi, không thể đánh đổi, và thể hiện điều đó qua việc ưu tiên ngân sách cho an toàn, khen thưởng các hành vi an toàn và không khoan nhượng với các vi phạm, thì thông điệp đó sẽ lan tỏa xuống toàn bộ tổ chức.

Trao Quyền và Trách Nhiệm

Mọi cá nhân trong tổ chức, từ người gác đập đến tổng giám đốc, đều phải hiểu vai trò và trách nhiệm của mình đối với an toàn. Họ cần được trao quyền để báo cáo các vấn đề an toàn mà không sợ bị trù dập và thậm chí có quyền dừng các hoạt động nếu nhận thấy có nguy cơ mất an toàn. Đây là nguyên tắc của một tổ chức có độ tin cậy cao.

Học Hỏi từ Sai Lầm

Một văn hóa an toàn tích cực luôn coi các sự cố nhỏ và các tình huống "suýt xảy ra" (near-misses) là cơ hội quý báu để học hỏi. Thay vì che giấu hoặc đổ lỗi, tổ chức cần khuyến khích việc báo cáo và tiến hành điều tra kỹ lưỡng để tìm ra nguyên nhân gốc rễ, từ đó cải tiến quy trình và ngăn ngừa các sự cố tương tự trong tương lai.

Kết Luận

An toàn đập không chỉ là câu chuyện của bê tông và cốt thép. Nó là một hệ thống phức hợp bao gồm công nghệ, quy trình và con người. Trong đó, con người vừa là mắt xích yếu nhất, vừa là lớp phòng thủ quan trọng nhất. Bằng cách nhận thức sâu sắc và giải quyết các yếu tố về quản lý, tổ chức và văn hóa an toàn, chúng ta mới có thể thực sự bịt kín các "lỗ hổng", đảm bảo rằng những công trình vĩ đại này luôn là nguồn phúc lợi an toàn và bền vững cho xã hội.